Bài học của Mao cho nước Mỹ của Trump

Mao Trạch Đông

Hãy cẩn thận với những nhà lãnh đạo sẵn sàng đốt cháy đất nước của họ.

22/11/2020

Edward S. Steinfeld, The Atlantic

Dịch bởi: Người Mỹ Gốc Việt

Vào mùa hè năm 1966, Mao Trạch Đông - cha đẻ của cuộc cách mạng Trung Quốc, chủ tịch Đảng Cộng sản Trung Quốc, và lãnh đạo nước Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa - đã kêu gọi công dân Trung Quốc nổi dậy chống lại chính quyền và đảng mà chính ông từng là cá nhân chịu trách nhiệm thiết lập. Ông ta khẩn cầu: "Bắn phá các trụ sở!"

Trong nhiều tháng trước đó, những tín đồ cực đoan của Mao, không ai có chức vụ chính thức trong hệ thống cấp bậc Cộng sản, đã lưu truyền những thuyết âm mưu kỳ quặc về âm mưu phản cách mạng và bè phái chống Mao trong các cấp cao nhất của hệ thống Trung Quốc, trong đó đảng và nhà nước là một. Không thể đưa ra những lời buộc tội của họ thông qua các kênh truyền thông được kiểm soát chặt chẽ và bị quan liêu hóa của trung ương đảng ở Bắc Kinh, những người cực đoan, với sự thúc giục thầm lặng của Mao, đã đăng tuyên bố của họ trên một tờ báo Thượng Hải, xa thủ đô của quốc gia.

Trong chướng khí hậu quả của thông tin sai lệch và những lời bóng gió, những kẻ cơ hội trong các tổ chức quan trọng về chính trị, đặc biệt là các trường đại học, đã trở nên đủ khích lệ để công khai phỉ báng những gì mà lẽ ra được xem là những hoạt động bình thường của đảng-nhà nước. Vào cuối tháng 5 năm 1966, Nie Yuanzi, một giáo sư hạng trung chưa được biết đến tại Đại học Bắc Kinh, đã công khai cáo buộc ban lãnh đạo của trường đại học, bằng cách mở rộng sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản ở thành phố Bắc Kinh, bị kiểm soát bởi "giai cấp tư sản" và tham gia phản cách mạng - một trọng tội vào thời đó. Tuy nhiên, những lời buộc tội của bà ấy được đăng trên một bảng thông báo của trường đại học có thể chẳng là gì trong thời đại tiền internet của truyền thông tương tự (analog communication, trước thời đại truyền thông kỹ thuật số - ND). Tuy nhiên, Chủ tịch Mao đã tán thành bài báo vu khống, yêu cầu đọc to nó trên đài phát thanh quốc gia và đăng trên tờ báo chính của đảng-nhà nước, tờ Nhân dân Nhật báo.

Nhưng chính lời tuyên bố công khai của Mao vào ngày 5 tháng 8, lời kêu gọi bắn phá các trụ sở của ông, đã khiến cả nước Trung hoa bốc cháy. Mao, đã vọng lại và giờ chính thức để tên mình vào sau những thuyết âm mưu xoay vần trong nhiều tháng, tuyên bố rằng các đồng chí từ trung ương đảng xuống cấp thấp nhất của tổ chức đã áp dụng đường lối tư sản phản động, cố tâm lật đổ cuộc cách mạng, và đã tích cực áp đặt "khủng bố trắng" đối với người dân. Mao lập luận rằng mối đe dọa thực sự đối với sự tồn vong của quốc gia không còn là những kẻ bám trụ từ trật tự cũ - các nhà tư bản, địa chủ, nhà Nho. Cũng không phải là đồng minh cũ của Trung Quốc, Liên Xô. Thậm chí cũng không phải những kẻ tồi tệ nhất là bọn đế quốc ở nước ngoài, người Mỹ. Thay vào đó, mối đe dọa hiện hữu hiện đang nằm trong lòng của chính Đảng Cộng sản, mà ngày nay sẽ được gọi là “thế lực ngầm.”

Nghe có vẻ quen chăng?

Mao, tận hưởng sự chia rẽ, và tự đặt mình vào trung tâm của sự hỗn loạn đang diễn ra, đã kêu gọi những người trẻ tuổi đứng lên. Và họ đã đứng lên. Từ tháng 8 đến tháng 11 năm 1966, hàng triệu thanh niên Trung Quốc đã đổ về thủ đô để tham dự các cuộc biểu tình cuồng nhiệt. Những cuốn sách nhỏ trên tay, họ chen chúc nhau ở Quảng trường Thiên An Môn để được nhìn thoáng qua vị chủ tịch, say sưa kể về chính trị đầy phẫn uất của ông, và đồng thanh ca ngợi lòng trung thành kiên định của họ đối với sự cai trị của ông. “Mao Chủ tịch Vạn Tuế! Mao Chủ tịch Vạn Tuế! Mao Chủ tịch Vạn Tuế!”

Miệt mài trong vai trò mới được xức dầu của họ như những vị cứu tinh của cuộc cách mạng, những người trẻ tuổi, những người dễ bị gây ấn tượng, và những người bất mãn đã tấn công các tác nhân của quyền lực xung quanh họ, càng gần gũi càng tốt: giáo viên, cha mẹ, đồng nghiệp cao cấp ở nơi làm việc, và tương tự. Thật vậy, vào ngày Mao kêu gọi công dân bắn phá trụ sở, các học sinh cấp hai — thực sự là thanh thiếu niên — trong trường nữ trung học có liên hệ với Đại học Sư phạm Bắc Kinh đã đánh chết bí thư đảng ủy của trường, ông Bian Zhongyun. Những vụ giết người kiểu này sẽ lặp lại gần 1.800 lần chỉ riêng ở Bắc Kinh trong 8 tuần lễ kế tiếp. Và đó là không kể các vụ tự tử, đánh đập và tất cả các thương tích đau đớn khác.

Đó chỉ là sự khởi đầu. Vào mùa thu năm 1966 và năm 1967, bạo lực đã lan rộng khắp các thành phố của Trung Quốc. Các băng nhóm cực đoan cố gắng giành lấy chính quyền địa phương, chỉ để bị chống lại bởi những người bảo vệ hiện trạng chiến đấu cho sự sống còn của chính họ. Các cơ quan chính phủ bị lục soát và cướp phá. Các quan chức của Đảng đã bị trói, bị làm nhục và bị ném ra trước đám đông, một số không bao giờ sống lại. Nơi làm việc, khu dân cư và thậm chí toàn bộ thành phố rơi vào cảnh chiến tranh giữa các phe nhóm chiến đấu với nhau, đồng nghiệp nổi giận với đồng nghiệp, sinh viên đánh đập sinh viên, và trong nhiều trường hợp, thành viên gia đình tấn công thành viên gia đình. Những công dân bị cực đoan hóa đã đột nhập vào các kho vũ khí của quân đội và cướp phá đồ đạc, từ đó đem các vũ khí tự động, lựu đạn và pháo vào các cuộc hỗn chiến trên toàn quốc. Trung Quốc chỉ trong vài tháng đã từ một xã hội có trật tự cứng nhắc trở thành xã hội như phim Chúa tể của những con ruồi (Lord of the Flies). Mặc dù con số tử vong cuối cùng vẫn còn là một bí ẩn, hơn một triệu người có khả năng đã mất mạng.

Sau tất cả, Mao đắm chìm trong lòng ái kỷ, thích thú với sự hỗn loạn mà ông đã mong muốn đối với đất nước. Khi bạo lực bắt đầu lan rộng ngay từ đầu thời kỳ này, vị chủ tịch nổi tiếng đã viết một bức thư gửi cho vợ mình, "Có một sự xáo trộn lớn bên dưới thiên đường - tình hình thật tuyệt vời." Năm tháng sau, vào buổi tối sinh nhật của ông vào tháng 12 năm 1966, ông nâng ly chúc mừng: "Vì sự bùng nổ của cuộc nội chiến toàn quốc!"

Nhìn lại, việc Mao tôn thờ sự hỗn loạn và sự thờ ơ của ông đối với cuộc tàn sát do nó gây ra, đáng lẽ không có gì ngạc nhiên. Mối  quan tâm của ông với tình trạng hỗn loạn, sự thánh hoá bạo lực và sự sẵn sàng thường trực để đốt lên ngọn lửa có thể đốt cháy đồng cỏ, tất cả đều hiện diện rõ ràng trong các tác phẩm của ông có từ cuối những năm 1920 và đầu những năm 30. Rõ ràng không kém là thái độ khinh thường  của ông đối với trạng thái cân bằng, sự khinh thường chuyên môn, sự ghê tởm của hành chính quan liêu và sự thiếu kiên nhẫn của ông với nỗ lực cần thiết để tạo ra sự thay đổi tích cực trong các tình huống bị ràng buộc bởi các quy tắc, luật pháp và thể chế.

Cho đến ngày nay, những người Trung Quốc sống qua thời kỳ này, thời kỳ Cách mạng Văn hóa, đã thấm nhuần một bài học rõ ràng hơn bất kỳ bài học nào khác: Họ biết rằng tất cả các thể chế dường như bất biến nhất của xã hội - các quy tắc, cơ cấu quyền lực, hệ thống phân cấp xã hội, cảnh sát, các lực lượng vũ trang và mọi thứ khác dường như có thể đoán trước được và không thể thay đổi - chỉ là những con thiêu thân có thể tan rã trong nháy mắt. Và họ biết rằng tất cả những ức chế của con người gắn liền trong nội tại đời sống xã hội - không thích bạo lực, khả năng cảm thấy xấu hổ, sẵn sàng tin tưởng và sự phụ thuộc của cảm xúc vào lý trí - có thể dễ dàng nhường chỗ cho những ham muốn cơ bản nhất của con người, đặc biệt là trong bối cảnh của một đám đông và một nhà lãnh đạo thao túng. Các nhân chứng của Cách mạng Văn hóa đều quá hiểu rằng thứ ngăn cách con người chúng ta với xã hội hồng hoang chỉ là một lớp bọc mỏng manh, dễ vỡ.

Vì sao chuyện này có liên quan? Ở một cấp độ, chuyện này quan trọng để hiểu Trung Quốc đương đại. Tập Cận Bình ngày nay có thể tuyên bố tất cả những gì ông ấy muốn là “sự phục hưng vĩ đại của nhân dân Trung Quốc”. Ông ta có thể diễu hành xe tăng của mình, khơi gợi lòng nhiệt thành yêu nước của các công dân của mình, và say sưa với chủ nghĩa chiến thắng. Nhưng ngay cả những người quan sát bình thường nhất cũng có thể nhận ra mặt trái của tất cả sự đoàn kết giang hồ này: Tham vọng không thể kiềm chế để dập tắt những người bất đồng chính kiến ​​tiềm tàng, và vì đó là rối loạn tiềm tàng, bất cứ nơi nào nó ẩn náu, cho dù trong các nhà thờ Thiên chúa giáo không đăng ký, phong trào #MeToo Trung Quốc, văn hóa và bản sắc dân tộc của người Duy Ngô Nhĩ, hoặc mong muốn của công dân Hồng Kông để bảo tồn các quyền công dân cơ bản của họ. Ông Tập đề cao tinh thần đoàn kết, nhưng bên dưới nó lại ẩn chứa một nỗi sợ hãi, nỗi sợ hãi rằng tòa kiến trúc của hòa hợp và sức mạnh dễ bị sụp đổ bất cứ lúc nào.

Tuy nhiên, đó không phải là lý do chính tại sao người Mỹ nên hiểu những gì Mao đã làm vào năm 1966. Tôi bắt đầu nghiên cứu về Trung Quốc khi còn là một sinh viên đại học vào giữa những năm 1980 và bây giờ đã 25 năm trong nghề nghiệp của một giáo sư nghiên cứu về Trung Quốc. Trong suốt thời gian đó, tôi liên tục bị xúc động bởi sự khốc liệt, kịch tính và bi kịch sâu sắc của lịch sử Trung Quốc. Tôi đã đánh giá cao và được hưởng lợi từ sự thông thái của bạn bè, đồng nghiệp và những người hướng dẫn gốc Hoa. Và tôi đồng cảm với những thách thức, khó khăn và chiến thắng cụ thể mà họ đã phải đối mặt trong cuộc sống của mình. Tuy nhiên, kinh nghiệm của quốc gia họ luôn có vẻ khác biệt đáng kể và khác xa với kinh nghiệm của riêng tôi. Đó là, cho đến hiện tại.

Bây giờ ở Hoa Kỳ, tôi chứng kiến ​​những điều mà tôi chưa bao giờ nghĩ rằng tôi sẽ sống để chứng kiến trong đất nước mình, nhưng điều đó gợi nhớ đáng ngại đến trải nghiệm của Trung Quốc. Tôi thấy một nhà lãnh đạo quốc gia từ chối những gì cơ bản nhất và lâu đời nhất của các thể chế quản trị, trong khi thậm chí từ chối cả việc thực hiện một quá trình chuyển giao quyền lực một cách hòa bình. Tôi thấy một nhà lãnh đạo quốc gia và phần lớn công chúng buôn bán các lý thuyết âm mưu ngông cuồng về các cơ quan công quyền của đất nước và công khai suy tính các giải pháp thông qua bạo lực và hành động kiểu nhân dân tự vệ. Tôi thấy các nhà lãnh đạo xã hội khác nhau, bao gồm cả Tổng thống Donald Trump, châm ngòi cho ngọn lửa của sự phẫn uất và thù hận trong nội bộ xã hội. Và tôi thấy những kẻ cơ hội và kẻ xúi giục say sưa các vi phạm của họ trên các chuẩn mực, đón nhận sự hỗn loạn và tận hưởng khoảnh khắc của chính họ trong ánh mặt trời. Ôi, thật là trêu ngươi biết bao khi đùa giỡn với lửa dù có nguy cơ thiêu rụi căn nhà.

Nhiều ngày trôi qua và Trump không chịu nhượng bộ, khi các cáo buộc về việc bỏ phiếu "bất hợp pháp" và gian lận ngày càng trở nên tồi tệ và mang tính phân biệt chủng tộc hơn - nếu, xin Chúa che chở, áp lực xã hội đủ sâu để bạo lực bùng phát trên đường phố, do đó cung cấp cho Trump một cơ hội để tuyên bố một cuộc nổi dậy — liệu các thể chế của chúng ta có tỏ ra ít mong manh hơn so với các thể chế của Trung Quốc thời Cách mạng Văn hóa không? Liệu người Mỹ với tư cách là một dân tộc thực sự tốt hơn rất nhiều, tinh tế hơn rất nhiều, và cách xa hơn rất nhiều so với người Trung Quốc vào năm 1966 bên bức màn mỏng ngăn cách giữa xã hội văn minh với xã hội hồng hoang? Tôi đang tự hỏi mình./.

Về tác giả Edward S. Steinfeld:

• Giáo sư môn Khoa học Chính trị Đại học MIT

• Giám đốc Chương trình Trung hoa Đại học MIT

• Tác giả sách Chơi trò chơi của chúng ta: Tại sao sự trỗi dậy của Trung Quốc không đe dọa phương Tây (Playing Our Game: Why China's Rise Doesn’t Threaten the West)

Nguyên bản tiếng Anh:

Mao’s Lesson for Trump’s America