Nguồn gốc của cuộc diệt chủng văn hóa ở Tân Cương

Dân chúng đi bộ dưới lá cờ Trung Quốc ở phố cổ Kashgar, Trung Quốc, tháng 9/2018 (Ảnh: Thomas Peter / Reuters)

Quá khứ đế quốc của Trung Quốc đang phủ trùm người Duy Ngô Nhĩ.

Sean R. Roberts, Foreign Affairs

10/02/2021

  Dịch bởi: Người Mỹ Gốc Việt

Vào ngày 19 tháng 1, một ngày trước khi rời nhiệm sở, Ngoại trưởng Hoa Kỳ Mike Pompeo tuyên bố rằng các hành động của Trung Quốc chống lại nhóm thiểu số Duy Ngô Nhĩ đã cấu thành "tội ác diệt chủng và tội ác chống lại loài người." Antony Blinken, người kế nhiệm Pompeo, sau đó đồng ý với sự xếp loại này trong phiên điều trần xác nhận của ông. Quan điểm cho rằng một cuộc diệt chủng đang diễn ra trong thế kỷ XXI có vẻ kỳ lạ, đặc biệt là ở một quốc gia sản xuất phần lớn các sản phẩm gia dụng trong các gia đình Mỹ. Nhưng bất kể giá trị của thuật ngữ này là gì, bằng chứng về những hành động tàn bạo mà Trung Quốc đã gây ra đối với người Duy Ngô Nhĩ là không thể phủ nhận.

Hơn một triệu người Duy Ngô Nhĩ và các dân tộc Hồi giáo khác ở khu vực Tân Cương, miền tây Trung Quốc đang ở trong các trại giam tập thể, nhà tù và các cơ sở hình sự khác, nơi họ phải chịu đựng căng thẳng tâm lý, tra tấn, và như BBC đã đưa tin gần đây là họ bị hãm hiếp có hệ thống. Bên ngoài các cơ quan hình sự này, chính phủ Trung Quốc đã đặt người dân bản địa trong khu vực bị giám sát liên tục bằng các công nghệ tiên tiến, triệt sản phụ nữ ngược ý muốn, tách rời trẻ em khỏi gia đình và gửi chúng đến các trường nội trú, và đã đưa hàng trăm nghìn người vào các chương trình lao động cưỡng bức trong các nhà máy trên khắp Trung Quốc. Trong khi đó, nhà nước Trung Quốc đang xóa bỏ những gì có bản sắc của người Duy Ngô Nhĩ trong khu vực, phá hủy các nhà thờ Hồi giáo và các địa điểm hành hương, san ủi các khu dân cư truyền thống và cấm đoán ngôn ngữ Duy Ngô Nhĩ.

Người Duy Ngô Nhĩ là nhóm dân bản địa chính ở Tân Cương. Họ chủ yếu là người Hồi giáo, nói ngôn ngữ Thổ Nhĩ Kỳ của riêng họ, và đã duy trì một nền văn hóa khác biệt với nền văn hóa của đa số người Hán ở Trung Quốc. Theo số liệu của chính phủ Trung Quốc, có 12 triệu người Duy Ngô Nhĩ ở Tân Cương - một phần nhỏ xíu so với tổng dân số 1,4 tỷ người của Trung Quốc. Tuy nhiên, cộng đồng này đã thu hút toàn bộ lực lượng của bộ máy an ninh Trung Quốc, có vẻ như đang muốn ép buộc nhóm thiểu số phục tùng.

Hành vi tàn bạo của Trung Quốc ở Tân Cương không chỉ phản ánh sự chuyển hướng ngày càng độc tài của đất nước dưới thời Chủ tịch Tập Cận Bình hay ý thức hệ của Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ).  Hơn thế, sự đàn áp người Duy Ngô Nhĩ nảy sinh từ mối quan hệ về cơ bản là thuộc địa giữa Bắc Kinh và một lãnh thổ mà họ đã chinh phục từ lâu nhưng không được hợp nhất hoàn toàn vào Trung Quốc hiện đại cũng như không được cho quyền tự chủ thực sự. Vào những năm 1980, dường như trong một khoảnh khắc nào đó, Bắc Kinh có thể đạt được một phương thức khoan dung hơn với người Duy Ngô Nhĩ. Nhưng cuối cùng Trung Quốc đã chọn cách cố gắng xóa bỏ bản sắc riêng biệt của Tân Cương. Khi đòi hỏi Bắc Kinh thay đổi chính sách của mình trong khu vực, những người bên ngoài đang yêu cầu Trung Quốc trở thành một quốc gia rất khác so với quốc gia mà họ đã chọn.

CHỦ NGHĨA THỰC DÂN VỚI CÁC ĐẶC ĐIỂM TRUNG QUỐC

Các hành động của Trung Quốc chống lại người Duy Ngô Nhĩ trong bốn năm qua gợi nhớ lại những cuộc diệt chủng văn hóa do các cường quốc thuộc địa của dân định cư khác thực hiện trong các thời đại trước. Giống như các dân tộc bản địa ở Châu Mỹ và Châu Úc, người Duy Ngô Nhĩ đã phải đối mặt với trại tập trung và việc giam giữ hàng loạt, việc phá hủy các di tích và biểu tượng văn hóa, di dời, ly tán gia đình và cưỡng bức đồng hóa. Các chính sách gần đây của Bắc Kinh ở Tân Cương thể hiện tột đỉnh của quá trình thuộc địa hóa lâu dài và dần dần của quê hương Duy Ngô Nhĩ.

Tân Cương, nơi người Duy Ngô Nhĩ coi là quê hương của họ và có nghĩa là “biên giới mới” trong tiếng Trung Quốc, đã bị triều đại nhà Thanh chinh phục vào giữa thế kỷ XVIII và được đưa vào đế quốc này với tư cách là một tỉnh vào cuối thế kỷ XIX. Khi triều đại nhà Thanh sụp đổ vào năm 1911, Trung Hoa Dân Quốc mới kế thừa khu vực này như một phần thuộc địa bổ sung xa xôi, cai trị nó thông qua các nhà lãnh đạo người Hán, những người duy trì mối liên hệ lâu dài với quyền lực nhà nước trung ương. ĐCSTQ lên nắm quyền vào năm 1949 và tìm cách kiểm soát khu vực này nhiều hơn. Bắt chước một hệ thống theo chủ nghĩa dân tộc kiểu Liên Xô, Bắc Kinh đã đổi tên lãnh thổ này thành Khu tự trị Duy Ngô Nhĩ Tân Cương.

Các chính sách của Bắc Kinh ở Tân Cương là đỉnh điểm của quá trình đô hộ lâu dài của quê hương Duy Ngô Nhĩ.

Tại Liên Xô, Đảng Cộng sản cầm quyền đã thừa nhận sự thái quá của chủ nghĩa thực dân Nga hoàng và cho các dân tộc thuộc địa trước đây cơ hội tham gia trong các bề mặt văn hóa và quản trị của Liên Xô trong các nước cộng hòa thuộc Liên Xô. Các nước cộng hòa này thậm chí còn được trao quyền - tuy mang tính biểu tượng - ly khai khỏi Liên bang Xô viết. Nhưng Trung Quốc đã không bao giờ thực hiện các bước tương tự trong các lãnh thổ mà họ đã giành được ở Nội Mông, Tây Tạng và Tân Cương. Không giống như các đối tác Liên Xô của họ, các "khu tự trị" dân tộc của Trung Quốc hầu như không có quyền tự trị: họ không có quyền ly khai trên lý thuyết và rất ít đảng viên gốc bản địa đạt được các vị trí quyền lực có ý nghĩa trong chính phủ. Hơn nữa, vào năm 1959, ĐCSTQ tán thành quan điểm rằng Tân Cương là một phần lịch sử của Trung Quốc - một vị trí mà nó vẫn duy trì một cách dứt khoát cho đến ngày nay, phủ nhận đặc tính thuộc địa của việc sáp nhập khu vực này vào Trung Quốc.

Đến năm 1960, có rất ít quyền tự trị hoặc người Uyghur trong chính quyền Khu tự trị Duy Ngô Nhĩ Tân Cương. Trung Quốc đã loại bỏ quyền lãnh đạo khu vực của các cán bộ bản xứ vào cuối những năm 1950 và sau đó bắt đầu khuyến khích người Hán di cư đến khu vực này, tạo điều kiện cho sự thay đổi nhân khẩu học rõ rệt. Năm 1953, người Hán chỉ chiếm sáu phần trăm dân số của Tân Cương. Năm 1982, họ chiếm 38%.

Bất chấp sự thay đổi về nhân khẩu học này, quê hương của người Duy Ngô Nhĩ vẫn nằm trong vùng cai trị của cộng sản Trung Quốc vào những năm 1970. Phần lớn người Hán di cư định cư ở phía bắc của khu vực và sống tách biệt với các trung tâm dân cư của người Duy Ngô Nhĩ ở phía nam, chẳng hạn như Kashgar và Khotan. Các chiến dịch kiến tạo xã hội khác nhau của Mao Trạch Đông, được triển khai ở khu vực này cũng như khắp mọi nơi ở Trung Quốc, đã có tác động hạn chế trong việc biến những người Duy Ngô Nhĩ thành những người Mao trung thành. Vào những năm 1980, Tân Cương vẫn rất khác biệt về văn hóa, ngôn ngữ và ngoại hình so với phần còn lại của Trung Quốc, đặc biệt là ở các ốc đảo phía nam của khu vực, nơi vẫn có đông đúc người Duy Ngô Nhĩ cư trú.

CHÍNH SÁCH PHI THỰC DÂN HÓA BỊ TRÌ HOÃN

Giai đoạn cải cách dưới thời Đặng Tiểu Bình được đẩy mạnh sau cái chết của Mao năm 1976 đã mang lại nhiều hứa hẹn cho người Duy Ngô Nhĩ. Bắc Kinh dự kiến ​​áp dụng chiến lược phi thực dân hóa một phần ở Tân Cương. Cộng sự thân cận của Đặng Tiểu Bình là Hồ Diệu Bang, tổng bí thư ĐCSTQ từ năm 1982 đến năm 1987, đã dẫn đầu các cải cách tự do hóa trong khu vực như ông đã làm ở những nơi khác ở Trung Quốc. Ông kêu gọi nhiều người Hán di cư ở Tân Cương trở về quê hương của họ và ủng hộ cuộc cải cách văn hóa, tôn giáo và chính trị chưa từng có. Chính phủ cho phép các nhà thờ Hồi giáo bị đóng cửa trước đây được mở cửa trở lại và cho phép được xây dựng các nhà thờ Hồi giáo mới. Ngành xuất bản ngôn ngữ Uyghur và các chương trình nghệ thuật đã bùng nổ. Và ông Hồ thậm chí còn đề xuất làm cho khu vực này tự trị hơn trong hệ thống quản trị của Trung Quốc, đòi hỏi các nhà lãnh đạo khu vực là người từ các nhóm dân tộc bản địa và được phép trau dồi văn hóa và ngôn ngữ của riêng họ trong các thể chế nhà nước địa phương. Khát vọng hòa nhập nhiều hơn các dân tộc thiểu số này rất phù hợp với tầm nhìn tổng thể của ông Hồ về dân chủ hóa và tự do hóa.

Nhưng hy vọng của ông Hồ về một vùng Duy Ngô Nhĩ tự trị hơn và một Trung Quốc dân chủ hơn đã không bao giờ thành hiện thực. Giới bảo thủ trong đảng đã thanh trừng Hồ vào năm 1987, đổ lỗi cho các chính sách tự do hơn của ông đã kích động sinh viên trên khắp đất nước. Cuộc đàn áp đối với các cuộc biểu tình của sinh viên lớn ở Quảng trường Thiên An Môn vào năm 1989 — bùng phát một phần để phản ứng lại những người lật đổ ông Hồ — báo hiệu sự kết thúc kỷ nguyên cải cách chính trị. Tuy nhiên, sự kiện thực sự đóng dấu số phận của khu vực Duy Ngô Nhĩ là sự sụp đổ của Liên Xô vào năm 1991. Trung Quốc đã coi các chiến dịch đòi quyền tự quyết của dân tộc một cách không chính xác là động lực dẫn đến sự tan rã của Liên Xô và đã ra tay hành động để đảm bảo rằng Trung Quốc đã không phải chịu một số phận tương tự.

Trong suốt những năm 1990, ĐCSTQ đã triển khai nhiều chiến dịch được gọi là chống chủ nghĩa xã hội nhằm loại bỏ các dấu hiệu kích động. Nhà nước coi lòng mộ đạo của người Hồi giáo giống như một lời kêu gọi quyền tự quyết và nó đã nhắm vào các cá nhân trong tôn giáo đó. Nó cũng bắt giữ nhiều nghệ sĩ và nhà văn thế tục. Các chiến dịch hung hăng này liên quan đến bạo lực nhà nước nghiêm trọng — bắt giữ hàng loạt, tra tấn và hành quyết. Đôi khi, chúng cũng gây ra những đòn trả đũa có tính bạo động từ người Duy Ngô Nhĩ. Bất chấp cuộc xung đột đẫm máu lẻ tẻ đó, không có phong trào chiến binh Duy Ngô Nhĩ có tổ chức nào trong khu vực, không có mối đe dọa ly khai thực sự, và không có lý do gì để tin rằng Tân Cương xứng đáng bị đối xử nặng tay như vậy.

ẢO TƯỞNG VỀ KHỦNG BỐ

Vụ khủng bố 11/9 ở Hoa Kỳ và tuyên bố tiếp theo của Washington về “cuộc chiến chống khủng bố” toàn cầu đã tạo cơ hội cho Bắc Kinh tô vẽ lại việc đàn áp người Duy Ngô Nhĩ. Trung Quốc tuyên bố rằng hành động của họ chỉ là phản ứng trước mối đe dọa khủng bố nghiêm trọng. Trong nỗ lực chống lại sự chỉ trích của quốc tế về các chính sách của mình ở Tân Cương, họ tuyên bố rằng các chiến binh Duy Ngô Nhĩ có liên hệ với al Qaeda. Hoa Kỳ đã cắn câu. Vào mùa hè năm 2002, Washington tuyên bố rằng Phong trào Hồi giáo Đông Turkestan (ETIM), một nhóm nhỏ, trước đây chưa được biết đến ở Afghanistan, đã liên kết với al Qaeda. Hoa Kỳ coi nhóm này là một tổ chức khủng bố, viện dẫn các tuyên bố của Trung Quốc mà các quan chức Hoa Kỳ đã phủ nhận chỉ vài tháng trước đó.

Chính phủ Hoa Kỳ cuối cùng đã loại bỏ ETIM khỏi Danh sách Loại trừ Khủng bố vào tháng 11 năm 2020, thừa nhận rằng nó đã không còn tồn tại trong hơn một thập niên. Nhưng chỉ định ban đầu đã gây ra thiệt hại lâu dài, khuyến khích sự đàn áp của Trung Quốc ở Tân Cương. Dưới chiêu bài chống khủng bố, Trung Quốc tăng cường đàn áp những người bất đồng chính kiến ​​và đàn áp tôn giáo ở quê hương của người Duy Ngô Nhĩ. Nó đồng thời đẩy mạnh mục tiêu thuộc địa hoá bằng cách đầu tư hàng tỷ Mỹ kim vào việc xây dựng cơ sở hạ tầng và công nghiệp mới ở Tân Cương, trong quá trình thu hút nhiều người Hán di cư đến khu vực này.

Trong một thời gian, các quan chức Trung Quốc tiếp tục yêu cầu giới tinh hoa người Duy Ngô Nhĩ ủng hộ các chính sách của chính phủ trong khi chỉ tập trung đàn áp những người Duy Ngô Nhĩ sùng đạo. Nhưng Bắc Kinh đã có một đường lối cứng rắn hơn kể từ năm 2017, do nghi ngờ toàn bộ người dân bản địa trong khu vực đồng lõa với khủng bố hoặc quân ly khai. Một số yếu tố thúc đẩy chính sách cứng rắn này của Trung Quốc: Trung Quốc ngày càng trở nên chuyên quyền dưới thời ông Tập; sự cần thiết phải phát triển Tân Cương như một cảng đất liền quan trọng trong chương trình phát triển và cơ sở hạ tầng rộng lớn được gọi là Sáng kiến ​​Vành đai và Con đường; Sự phản kháng của người Duy Ngô Nhĩ đối với các chính sách của nhà nước; và sự tự tin ngày càng tăng của Trung Quốc với tư cách là một cường quốc toàn cầu, không quan tâm đến những lời chỉ trích quốc tế. Nó cũng được hỗ trợ bởi sự chấp nhận, trong nhiều phần, lôgic của chủ nghĩa chống khủng bố có thể dễ dàng được sử dụng để tàn phá các quần thể Hồi giáo như một mối đe dọa hiện hữu.

Một phụ nữ hét vào mặt cảnh sát bán quân sự Trung Quốc ở Urumqi, Trung Quốc, tháng 7 năm 2009 (David Gray / Reuters)

Trong bốn năm qua, chính quyền Trung Quốc đã giam giữ hoặc đưa vào các trại giam hàng loạt hơn một phần mười dân số bản địa ở khu vực địa phương. Họ đã đặt phần dân chúng còn lại dưới sự giám sát chưa từng có, theo dõi hành vi, các liên hệ, và thông tin liên lạc của họ để tìm bất kỳ dấu hiệu không trung thành nào mà có thể đưa đến việc bắt giam họ. Do đó, những tổ chức hình sự bên ngoài buộc phải tuân thủ các chiến dịch của nhà nước được thiết kế để biến đổi dân cư địa phương, bao gồm các chương trình lao động cưỡng bức, đào tạo tiếng Trung bắt buộc, triệt sản không tự nguyện, các chiến dịch cưỡng bức hôn nhân dị chủng và phá hủy các di tích văn hóa địa phương hoặc việc làm sạch chúng cho mục đích du lịch (chẳng hạn như tu sửa cách điệu thành phố cổ của Kashgar). Một tài liệu công khai của chính phủ được Agence France-Presse xem xét vào năm 2018 đã làm rõ chiến lược của ĐCSTQ. Mục tiêu tổng quát của các chính sách này đối với người Duy Ngô Nhĩ, theo mục đích là “phá vỡ dòng dõi của họ, phá vỡ nguồn gốc của họ, phá vỡ mối liên hệ của họ và phá vỡ nguồn gốc của họ.”

Chiến lược này không tìm cách chống lại mối đe dọa khủng bố thực sự hoặc được nhận thức. Mục đích thực sự của Bắc Kinh là diệt chủng văn hóa. Nó hy vọng sẽ xóa sổ vùng lãnh thổ mang đặc tính Duy Ngô Nhĩ này, phá vỡ tình đoàn kết dân tộc của người Duy Ngô Nhĩ, và biến quê hương của họ thành một trung tâm thương mại của Trung Quốc, theo lời một người khác có trách nhiệm trong dự án Sáng kiến ​​Vành đai và Con đường. Trung Quốc muốn Tân Cương chỉ giống một tỉnh khác do người Hán thống trị. Khi thực hiện mục tiêu này, nó coi người Duy Ngô Nhĩ và bản sắc văn hóa của họ tốt nhất là không cần thiết và tệ nhất là những trở ngại cần phải loại bỏ.

THIỆT HẠI ĐÃ CÓ

Trung Quốc sẽ không chuyển hướng dễ dàng. Chính quyền của Tổng thống Hoa Kỳ Joe Biden rất có thể sẽ tiếp tục những lời chỉ trích lớn tiếng của chính quyền Hoa Kỳ trước đây về các hành động gần đây của Trung Quốc ở Tân Cương. Quốc hội đã thông qua một đạo luật nhằm áp dụng các biện pháp trừng phạt đối với các quan chức và công ty Trung Quốc có liên quan đến các hành động đàn áp ở Tân Cương, và quốc hội đang xem xét thêm các đạo luật để cấm các sản phẩm được làm bằng lao động cưỡng bức từ khu vực này. Những biện pháp này được đưa ra trước quy mô của cuộc khủng hoảng nhân đạo, nhưng chúng không thể gây áp lực cần thiết lên Bắc Kinh chừng nào chúng còn mang vẻ đơn thuần chỉ là một ván cờ của cuộc cạnh tranh cường quốc giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ trong mắt những người khác. Như Trung Quốc đã từng biểu diễn tại Hội đồng Nhân quyền Liên hợp quốc - nơi 45 quốc gia thành viên vào năm 2020 đã ký vào một lá thư bênh vực các hành động của Trung Quốc ở Tân Cương - nhiều nước sẵn sàng đứng về phía Bắc Kinh trong một cuộc tranh chấp như vậy. Việc thúc đẩy thay đổi các chính sách của Bắc Kinh phải có sự ủng hộ rộng rãi của quốc tế và gây áp lực kinh tế bền vững. Và, quan trọng nhất, áp lực bên ngoài chỉ có thể làm được một chừng mực nào đó; thay đổi thực sự sẽ chỉ đến từ bên trong ĐCSTQ. Áp lực quốc tế hiệu quả sẽ nhằm thuyết phục những người ra quyết định quan trọng ở Trung Quốc rằng cách đối xử của nước này với người Duy Ngô Nhĩ sẽ gây ra những hậu quả đáng kể về kinh tế và uy tín.

Ngay cả khi ĐCSTQ thay lòng đổi dạ như một chuyện khó có, sẽ rất khó để sửa chữa những thiệt hại cho người dân Uyghur và khôi phục lòng tin giữa họ và nhà nước. Các quan chức cấp cao, bao gồm cả ông Tập, cần phải nhận trách nhiệm về những hành vi tàn bạo đã gây ra, đặc biệt là trong bốn năm qua. Và vẫn còn một tính toán lớn hơn nhiều đối với Trung Quốc: nhiệm vụ giải quyết vấn đề đa dạng sắc tộc mà nước này được thừa hưởng từ triều đại nhà Thanh. Bắc Kinh nên lấy một trang ra khỏi sách của các quốc gia khác, bao gồm nhiều quốc gia ở Nam Mỹ và Scandinavia, những quốc gia đã cấp cho người bản địa ít nhất là chủ quyền hạn chế — như bản thân ĐCSTQ đã dự tính làm vào những năm 1980. Nhưng các hành động của Trung Quốc không gợi ý bất kỳ sự quay trở lại tầm nhìn toàn diện hơn về đất nước chấp nhận người Duy Ngô Nhĩ theo các điều kiện của riêng họ. Điều đó sẽ đòi hỏi những thay đổi cơ bản trong chính đặc điểm của nhà nước Trung Quốc hiện đại. Thay vào đó, Trung Quốc dường như quyết thúc đẩy một kết thúc ảm đạm, sự tàn lụi của người Duy Ngô Nhĩ và nền văn hóa của họ./.

Nguyên bản tiếng Anh:

The Roots of Cultural Genocide in Xinjiang